طراحی یا پیروی؟ (در نکوهش قطعی‌‌خواهی)

هر سال این داستان تکرار می‌شود.

هزاران نفر برای ورود به مشهورترین دانشگاه‌های کشور تلاش می‌کنند.

 نه یکسال، که چندین سال.

 خواب و خوراک ندارند و رقابت بر تمام وجودشان مستولی است.

قهرمان داستان ما هم از این روند مستثنی نیست.

تلاش می‌کند. عرق می‌ریزد. استرس می‌کشد.

قهرمان داستان ما، اگر تلاشش با خوش‌شانسی همراه گردد وارد آن دانشگاهی می‌شود که آرزویش را داشت. دانشگاه و رشته‌ای که می‌گویند «مجوز» ورود به بهشت و خوشبختی است. خوشحالی پدر و مادرش که این را نشان می‌دهد. او در انتظار یک پاداش «قطعی» است.

همه‌ می‌گویند کافی است پزشک شوی بعدش: «نونت در روغن است».

 این را بارها شنیده است.

وارد آن فضا که می‌شود می‌بیند صد تا دویست نفر دیگر هستند مثل خودش. همه آن‌هایی که از قرار معلوم «خوش‌شانس» بوده‌اند. همه آن‌هایی که سال‌های آخر دبیرستان را به خود زهر کرده بودند و در مصنوعی‌ترین امتحان عمرشان، مجوز ورود به آن جا که قطعی‌ترین پاداش را دارد، دریافت کرده‌اند.

***

داستان بالا، داستان ماست. داستان ماهایی که فقط وقتی دست به کار می‌شویم که «مطمئن» باشیم نتیجه به نفع ماست.

همه ماهایی که به «مقصد» می‌اندیشیم.

مایی که خود را در معرض «شایدها» قرار نمی‌دهیم. شایدهایی که اگر بشود، چه شود.

 این است که عرق می‌ریزیم و قبولی در یکی از بهترین دانشگاه‌های کشور را بر سرمان می‌گذاریم اما غافلیم از موقعیت‌های بکری که فقط رو به ما باز می‌شوند.

هیچ صد و دویست نفر دیگری نیستند که مثل ما خوشبخت باشند و به آن موقعیت برسند. فقط خود ماییم که با «در معرض قرار دادن»مان، چیزی را به دست آورده‌ایم که آن هزاران نفر ابتدای داستان (که برای کنکور آماده می‌شوند) اگر می‌دانستند حتی اگر شده ما را سر به نیست می‌کردند تا جای ما قرار بگیرند (چند سال آخر دبیرستان را به خود زهر کردن که در مقابلش چیزی نیست).

اما این از خوشبختی ماست که آن‌ها مثل همیشه مشغول بازی «جامعه» هستند (البته از من نشنیده بگیرید اگر هم می‌خواستند حتی به فرض سر به نیست کردن ما، نمی‌توانستند در جای ما بنشینند. آن جا، جای اختصاصی ماست. لباسی است که ما در زندگی خودمان و برای خودمان «طراحی» کرده‌ایم و  بر تن کپی‌کنندگان زار می‌زند. قواره‌اش به تن ایشان نمی‌خورد).

***

به روایت داستان بالا از زاویه دید دیگری بنگریم.

این که قهرمان داستان ما، به جای کنکور یا بعد از بازی دانشگاه، وارد یک شرکت می‌شود. (به اتفاقی که ناشی از یکی از حاشیه‌های «مستمر» زندگی‌ش بوده، نه آن مدرک دانشگاهی، مثلا ناشی از آن دل بستن‌هایش به زبان انگلیسی در خلوت خود).

این جا هیچ چیز قطعی وجود ندارد.

ممکن است چند ماهی بیشتر در این شغل نباشد.

ممکن است سال‌ها بگذرد و کارمند هشت ساعته‌ای بماند که مثل یک ربات به تیک زدن لیست روزانه‌اش مشغول است.

ممکن است هم به قله‌هایی برسد که در خیال هم نمی‌دید.

مثل آموختن از مدیران ارشد و مدیرعاملی بین‌المللی. قله‌هایی که آن آزمون‌های ورودی یک هزارمش را هم برایش فراهم نمی‌کردند.

***

اگر هنری باشد، هنر آن است که چگونه خود را در معرض یک اتفاق قرار دهیم که «احتمالاً» ما را به «مسیر» قله نزدیک می‌کند. هنرِ خسته نشدن‌ها و تلاش کردن‌ها، هنرِ هر روز را یک روز منحصر به فرد دیدن و موقعیتی برای آموختن و کشف کردن.

***

نقد اصلیم در این نوشته به قطعی‌خواهی ماست. که البته در نوشته‌های دیگرم هم کم و بیش به آن پرداخته‌ام.

این که می‌خواهیم «مطمئن» باشیم که این کارهایی که می‌کنیم به درد می‌خورند.

بدانیم پاداشی ملموس (مثل پول یا مدرک) در انتظارمان خواهد بود.

واقعیتش را بخواهید نیکی کردن و به دجله انداختن آنقدرها در ذهن‌مان جایی ندارد. برای دانه‌ها پاشیدن و هدر دادن در زندگی‌مان جا باز نکرده‌ایم. به دنبال آن هستیم که مطمئن باشیم تک تک دانه‌های زندگی‌مان به ثمر می‌نشینند آن گونه که ما می‌فهمیم و انتظار داریم.

می‌خواهیم مطمئن باشیم از پی پاشیدن این دانه، گندم خواهد رویید. و همه شرایط آنقدر ثبات دارند و قابل‌پیش‌بینی‌اند که گندم «حتما» خواهد رویید.

در فهم و مدلی که به دنیا نگاه می‌کنیم یا دانه‌ها را پیش خودمان نگه می‌داریم (و به این فکر نمی‌کنیم این خود نوعی به هدر دادن است) یا هر دانه را وقتی می‌کاریم که «مطمئن» باشیم چه ثمری خواهد داد، بدانیم که گندم سر بر می‌آورد یا جو؟

هسته‌ی کاشته شده در پی درخت زردآلو شدن است یا هلو؟

هسته زردآلو در دنیایمان باید که به درخت زردآلو تبدیل شود.

در ذهن‌مان نمی‌گنجد در دنیای «کرانستان» (به تعبیر نسیم طالب) گاهی صدها دانه روی هم به یک بوته هم ختم نمی‌شوند و گاهی از پس یک دانه، جنگل می‌روید. به نظرم در پی نداشتن این نگاه احتمالاتی است که پول‌هایمان را در بانک «جامعه» می‌گذاریم، آن جایی که جامعه قول داده ( و زیرش نمی‌زند؟) که  پاداشی هنگفت در انتظارمان است.

پاداشی هنگفت از دید جامعه.

***

فرق دیدگاه قطعی‌‌خواه با دیدگاه احتمالاتی بسیار است.

در دیدگاه احتمالاتی، تو «محتمل» می‌دانی. نه حتی «محتمل» که گاهی فقط «ممکن» می‌دانی.

گاهی محتمل می‌دانی این راه به مقصد می‌رسد و گاهی حتی از پی مقصدی نیستی که احتمال رسیدن بدهی.

در قدم‌های کوتاه، تنها به ذوق دیدن چندمتری جلوتر قدم بر می‌داری.

در دیدگاه قطعی‌خواه به دنبال این هستی که اطمینان یابی از همه چیز.

از مقصد.

از پاداش.

از هزینه.

تو در دیدگاه احتمالاتی، مجسمه زندگی را به دست خود می‌تراشی. گام‌ها را به دلخواه خود بر می‌داری. از پله‌ها و نردبان‌های از پیش‌ساخته شده اگر هم استفاده می‌کنی به عنوان بخشی از مسیر طراحی‌شده خودت است که استفاده می‌کنی نه به این منظور که تن دهی به نیت سازندگان پله‌ها و نردبان‌ها.

دیدگاه قطعی‌خواه، دیدگاه پیروان است.

پیروانی که از پس می‌روند به دنبال آنان که متاع قطعی به آنان می‌فروشند و آنان را از هدر دادن‌ها می‌ترسانند.

تو با پیروی احساس امنیت می‌کنی. این می‌شود که به جای آن که مهلت زندگی را به طراحی اختصاص بدهی به پیروی می‌گذرانی. به پیروی از آدم‌ها. به پیروی از نهادها. لذت کشف را از خودت می‌گیری و اجازه می‌دهی دیگران برایت تصمیم بگیرند که به کدام مسیر پا زنی.

در این صورت فرق ما انسان‌ها با آدمک‌ها و مجسمه‌ها چیست؟

بادی از قطعیت (و طعمی از اجبار) همه ما را با خود خواهد برد.

***

پی‌نوشت: راستی مطلب زیر هم درون‌مایه مشابه‌ای با مطلبی که خواندید دارد:

از تفکر احتمالاتی تا نیاز جامعه به زوائد