نقش قیمت در اقتصاد (قسمت سوم آموخته‌‌هایم از اقتصاد)

 

قیمت چیست و چرا نقش آن برای یک اقتصاد حیاتی است؟ به نظرم اغراق نیست اگر بگوییم درهای سعادت به روی ملتی باز می‌شود که می‌فهمد قیمت یعنی چه و چرا کارکرد مهمی در چرخاندن اصولی چرخ‌های اقتصاد یک مملکت بازی می‌کند. این روزها که همه‌مان از قطعی‌های ناخواسته و غیرمنتظره برق و کمبود آب می‌نالیم و برایمان سوال است که چطور از مازاد و حاشیه بزرگی که مثلاً در ظرفیت تولید برق داشتیم به این روز افتاده‌ایم، بحث «قیمت‌گذاری» و اهمیت آن بیش از همه وقت پیش چشمم می‌آید.

***

بگذارید با یک داستان فرضی شروع کنیم:

با فشارهای مردمی قیمت تمام بلیط‌های هواپیمایی کشوری برای عید نوروز نه تنها ثابت مانده که به هزار تومان کاهش یافته است. خیلی‌ها خوشحالند. دانشجو، کارمند، کارگر، پزشک، مهندس و اقشار مختلفی از جامعه. همه دست دعا به جان دست‌اندرکاران و بانیان این امر خیر برداشته‌اند. البته از آن طرف هم عده معدودی ناراحت هستند. همین کارکنان، مهمان‌داران، مهندسان فنی و تمام کسانی که از راه صنعت هوایی نان می‌خورند. البته دولت قول داده که از محل درآمدهای خودش این مشکل را حل می‌کند و کسری سنگینی که شرکت‌های هواپیمایی و فرودگاهی پیدا می‌کنند را از جیب خود می‌دهد.

راستش را بخواهید تنها یک مشکل کوچک وجود دارد.

برآوردهای کارشناسان نشان می‌دهد سیل تقاضا برای سفر هوایی در این دوره به چند ده میلیون خواهد رسید و خب تعداد هواپیماهای موجود به کسر کوچکی از این تقاضا نیز پاسخ نخواهد داد.

از آن طرف افرادی که به طریقی به سیستم‌های فروش خطوط هوایی نزدیک هستند، هواخواه زیادی پیدا کرده‌اند. فامیل‌های دور و نزدیک، دوستان و آشنایان و حتی هم‌کلاسی‌های دوران ابتدایی بعد از مدت‌ها همه از راه رسیده‌اند و التماس دعا دارند که برای آن‌ها هم بلیط کنار گذاشته شود.

دستور فوری می‌رسد که تمام روش‌های فروش قبلی ملغی شود و برای آن که حقی از کسی ضایع نشود سر ساعت ۸ صبح روز ۱ اسفندماه و تنها از طریق پایگاه اینترنتی مخصوصی که از روزها قبل در تمام شبکه‌های تلویزیونی و جراید کثیرالانتشار به سمع و نظر آحاد ملت رسیده بلیط فروخته شود.

سرتان را درد نیاورم. روز معهود می‌رسد و در چشم برهم زدنی بلیط‌ها تمام می‌شوند. آن‌هایی که توانسته‌اند در این کارزار به بلیطی دست یابند و کد رهگیری را دریافت کنند انگار که امپراتوری روم را فتح کرده باشند و خیل بزرگی از مردم سرافکنده و ناراحت و خشمگین هستند.

کم کم در کوی و برزن شایعه می‌پیچد که فرآیند فروش بلیط اشکال داشته و این که عده‌ای در شهرهای بزرگ توانسته‌اند زودتر از ساعت ۸ به سیستم وصل شوند و بلیط خریداری کنند.

بازارهای سیاه فروش بلیط هم به راه افتاده‌اند.

البته دولت تمام سعی خود را کرده بود مثلاً هر کس با کد ملی خود تنها می‌توانست چهار بلیط بخرد و برای خود مسئولین امر هم عجیب است که چگونه بازارهای سیاه شکل گرفته‌اند که در آن‌ها حتی بلیط سفرهای پرطرفداری مثل تهران-مشهد میلیونی خرید و فروش می‌شود. این می‌شود که دستور صادر می‌شود که هیچ بلیطی انتقال داده نمی‌شود و حتما مسافرانی که با کد ملی خود بلیط را خریده‌اند باید در پرواز حضور داشته باشند وگرنه بلیطشان باطل می‌شود.

***

می‌توان حدس زد که داستان بالا به این زودی‌ها تمام نمی‌شود.

شاید شما هم ابتدا مثل من فکر کنید که مشکل در این است که طرح طرح خوبی است اما ایراد در اجرای آن است. به عنوان مثال اگر می‌شد کاری کرد که هر کسی که واقعاً نیاز دارد به سفر برود و به تعداد واقعی –مثلاً در حد اعضای خانواده‌اش- بلیط بخرد، مشکل حل می‌شود.

بیایید فرض کنیم که دولت کاری کارستان کرده و اجرایی بی‌نقص در این طرح داشته و همین شده که هر کس که نیاز داشته و البته شانس هم یارش بوده، فقط به تعدادی که نیاز داشته توانسته به بلیط دسترسی پیدا کند، به نظرتان آیا مشکل حل می‌شود؟

آقای «الف» یکی از افرادی است که به علت مشغله‌ و فرصت محدودی که داشته نتوانسته به بلیط دسترسی پیدا کند. چرا فرصت محدود؟ او یکی از معدود متخصصین داخلی و مهندسانی است که می‌توانند نظارت تخصصی روی اشکالات سکوهای نفتی در دریا داشته باشند و در ساعت معهود این متخصص گران‌قیمت اصلاً به اینترنت دسترسی نداشته که بخواهد این بلیط را بخرد.

البته او تنها فردی نیست که ارزش افزوده‌ای که در ساعت خلق می‌کند بالاست. آقای «ب» هم جراح خبره قلب است که او هم نتوانسته از فرصت استفاده کند و حال تنها گزینه‌ای که پیش رویش است استفاده از خودرو شخصی و رفتن پیش پدر و مادری است که بیش از یکسال است که منتظرش هستند که او زمانی پیدا کند و به دیدارشان در شهر تولدش بیاید.

و البته همین تغییر برنامه از پیش برنامه‌ریزی نشده حداقل ۲ تا ۳ روز کاری او را از ارائه خدماتش محروم می‌کند و نه تنها میلیون‌ها تومان از ارزش افزوده او برای جامعه و خودش کاسته می‌شود (که همگی قرار است در تولید ناخالص داخلی محاسبه شوند) این امکان وجود دارد که در نبودش عزیزی نیز داغدار شود. البته ضرری که به کشور وارد می‌شود تنها ناشی از ارزش افزوده‌ی نبود آقایان الف یا ب نیست. بسیاری از خانم‌ها و آقایانی که حاضر بودند عدد بسیار بالاتری برای خرید بلیط پرداخت کنند و وقتشان ارزش بسیار بیشتری داشت حالا درصدد یافتن راه‌های جایگزین سفر هستند.

از آن طرف هم مثلاً خیل دانشجویان یا افرادی را می‌بینید که اگر از اتوبوس یا قطار یا هر وسیله نقلیه دیگر هم استفاده کرده بودند به جایی بر نمی‌خورد. ارزشی که اینان در وضعیت فعلی برای کشور خلق می‌کنند هنوز فاصله زیادی با افراد متخصص دارد. همین دانشجویان نیز روزی که تجربه کسب کنند و تلاش کنند، ارزش ساعتشان بسیار بالا خواهد رفت اما در هر حال اکنون روا نیست جای بزرگان بنشینند اما به لطف سرعت اینترنت بالا و البته وقت خالی زیاد توانسته‌اند انبوهی از بلیط‌ها را مال خود کنند.

***

البته داستان بالا یک داستان فرضی است اما اگر به دور و بر خودمان نگاه کنیم شاید مشابه‌اش را – حالا نه با این غلظت- ببینیم.

هنگامی که برق به صورت رندوم -حتی با فرض مساوی قطع شدن برق تمام مناطق شهری- می‌رود فرق زیادی وجود دارد بین مغازه‌دار یا تولیدکننده‌ای که با آن برق کسب و کارش را می‌گرداند با منی که زیر کولر چرت می‌زنم. اگر در همان حالت مکانیزمی بود که از من پول دو برابر برای برق طلب کند من حاضر بودم که کمی به خودم زحمت بدهم و پنجره را باز کنم اما دو برابر پول برق ندهم -چون دیگری دو برابر برایم نمی‌ارزد.- اما آن کسی که با پرداخت هزینه برق چند برابر پول در می‌آورد حاضر است که به جای دو حتی تا ده برابر هم پول بدهد اما برقش در آن ساعت خاص قطع نشود.

معمولاً در این زمان‌ها استدلالی که می‌آوریم آن است که این وظیفه دولت است که برق با قیمت ارزان و در ظرفیت بالا تولید کند، آن وقت دیگر هیچ مشکلی نخواهد بود.

راستش اگر به داستان بلیط هواپیما برگردیم، این مشابه آن می‌شود که بگوییم این وظیفه دولت است تا هزاران هواپیما بخرد تا همه بتوانند با بلیط تقریبا رایگان دست به سفر هوایی بزنند. یادمان نرود هر منبعی که جایی خرج می‌شود یعنی می‌توانسته جای دیگری خرج شود و نشده. هزاران میلیارد تومان -اختلاف هزینه واقعی برق، آب و انرژی با قیمتی که در حال حاضر پرداخت می‌‌کنیم- می‌تواتسته در محل‌های بسیار دیگری مثل سلامت و درمان خرج شود.

بگذریم.

***

«قیمت» کارآمدترین راه اطلاع‌رسانی است. اگر علم اقتصاد را علم تخصیص بهینه منابع بدانیم به این معنا که اهداف و خواسته‌های ما انسان‌ها نامحدود است اما منابع در دسترسمان محدود و حالا باید علمی باشد که کمک کند بتوانیم این منابع محدود را به صورت کارآمدی تخصیص دهیم، قیمت در این تخصیص منابع با سرعتی باورنکردنی نقش بی‌بدیلی ایفا می‌کند.

فردریش فون هایک –اقتصاددان برجسته اتریشی- مثال می‌زند که (البته من نقل به مضمون می‌کنم) اگر قیمت قلع بالا برود، لازم نیست تمام آحاد و دست‌اندرکارانی که برای تولیداتشان به قلع نیاز دارند بدانند چرا این اتفاق افتاده؟ کدام کشور تولید خود را کم کرده یا کجا مصرف قلع بالا رفته، آن چه نیاز است فهمیده شود آن است که هزینه فرصت استفاده از قلع متفاوت شده است و اگر برای من دیگر نمی‌صرفد از قلع در تولیداتم استفاده کنم بگردم و مثلاً راهی جایگزین برای آن بیابم.

در همان مثال بلیط هواپیما، قیمتی که در بازار و براساس عرضه و تقاضا ایجاد می‌شود کمک می‌کند تا هر کس با منابعش و ارزش زمانش بسنجد که آیا می‌صرفد از هواپیما استفاده کند یا بهتر است وسیله جایگزینی پیدا کند؟

از آن طرف به دانشجویانی که هنوز توانایی خرید بلیط هواپیما را ندارند هم این سیگنال داده می‌شود که اگر تلاش کنند و روزی بتوانند در جایگاه آن متخصصان بنشینند می‌توانند از خدماتی مثل سفر هوایی استفاده کنند و ثمره تلاش‌هایشان را ببینند.

***

خلاصه آن که نمی‌شود سرنا را از سر گشاد آن نواخت و تعجب کرد. قیمت پایین خدمتی مثل برق در کوتاه‌مدت همه را خوشحال می‌کند و در بلندمدت می‌شود بدهی سنگینی که وزارت نیرو به پیمانکاران این صنعت دارد و انبوهی از استعدادهایی که به این مسیر رفته‌اند و این مهندسی را انتخاب کرده‌اند و اکنون پشیمانند. و البته اصرار بر پایین ماندن قیمت و نصیحت این که کم مصرف کنیم شاید نتواند با لذت خوابیدن زیر کولر با راندمان پایین در یک ظهر داغ تابستانی مقابله کند.

فقط بدی‌اش این است که بسیاری از راهکارهای اقتصادی با شهود و خواسته‌های کوتاه‌مدت ما نمی‌خواند و این باور برایمان بسیار سخت است که قیمت صحیح -نه قیمت پایین یا بالا- در نهایت به نفع همه‌مان است.

شاید مطالب زیر از سری «آموخته‌هایم از اقتصاد» را هم دوست داشته باشید بخوانید:

مفهوم ارزش (قسمت اول آموخته‌هایم از اقتصاد)

زندگی بر لبه (قسمت دوم آموخته‌هایم از اقتصاد)